Wraz z nastaniem jesieni oraz rozpoczęciem sezonu grzewczego, jak co roku, pojawi się problem smogu. Każdy z nas intuicyjnie wyczuwa negatywny wpływ zanieczyszczenia powietrza na nasze zdrowie. W dniach charakteryzujących się złą jakością powietrza czujemy się gorzej, częściej kaszlemy, możemy czuć się osłabieni.
Co to jest smog?
Pod nazwą smogu rozumiemy zanieczyszczenia atmosferyczne zawieszone w wilgotnym powietrzu. W Europie, w tym w Polsce, problemem jest smog okresu jesienno-zimowego, historycznie określany jako smog typu londyńskiego, dla upamiętnienia katastrofy środowiskowej, która miała miejsce w grudniu 1952 roku w Londynie. Wówczas splot niekorzystnej sytuacji atmosferycznej z emisją znacznej ilości spalin do środowiska skutkował wytworzeniem intensywnego smogu, który sparaliżował londyński transport kołowy i wodny. Odnotowano wówczas gwałtowny wzrost śmiertelności populacji Londynu – ocenia się, że w tym okresie życie straciło kilka tysięcy ludzi.
W skład smogu typu londyńskiego wchodzą różnej wielkości pyły, związki organiczne oraz metale ciężkie i tlenki niemetali.
Odmienny skład mają zanieczyszczenia powietrza typowe dla ciepłych pór roku. W tym rodzaju smogu, nazywanym fotochemicznym lub typu Los Angeles, dominuje szkodliwy dla zdrowia ozon.
Wyróżnia się kilka rodzajów substancji obecnych w powietrzu mających szkodliwy wpływ na zdrowie publiczne oraz powodujących negatywne efekty środowiskowe. Zalicza do nich ozon, cząstki stałe (PM) o różnych średnicach aerodynamicznych – PM 2.5 µm, PM 2.5 10 µm, PM 10 µm, dwutlenek azotu, dwutlenek siarki, tlenek węgla i ołów. Szczególną uwagę zwraca się na pył wielkości 10 mikrometrów (PM10) oraz 2.5 mikrometra (PM2.5). Pierwszy jest na tyle duży, że nie wnika w głąb dróg oddechowych, a mimo to znany jest jego związek z zaostrzeniami chorób układu krążenia i oddechowego. W tych dużych cząsteczkach pyłu zawieszone są cięższe zanieczyszczenia, takie jak związki organiczne oraz metale ciężkie. Są to przede wszystkim węglowodory, takie jak benzopiren i związki fluorowe oraz metale, takie jak kadm, nikiel, arsen i ołów.
Pyły o wielkości między 10 a 2.5 µm są w większości wyłapywane w górnych drogach oddechowych. Znacznie bardziej niebezpieczne dla zdrowia są cząstki PM2.5, ze względu na większe możliwości wnikania do dolnych dróg oddechowych. Dodatkowo na PM2.5 mogą być zawieszone liczne substancje, w tym nieorganiczne jony, metale zasadowe, a także jony amonowe, węgiel organiczny i węgiel elementarny.
W skład smogu wchodzą także pyły o jeszcze mniejszym rozmiarze rzędu jednego mikrometra, czyli tzw. PM1. Owe drobiny są tak małe, że przechodzą przez barierę krew-powietrze, wnikając do wnętrza naczyń krwionośnych.
Skąd się bierze smog?
Istotnym i trudnym do opanowania źródłem zanieczyszczeń powietrza są domowe instalacje grzewcze, przede wszystkim tradycyjne piece, które są przystosowane do spalania dowolnych składników, w tym także odpadów. Spalanie niskiej jakości węgla wyzwala do środowiska ogromne ilości zanieczyszczeń. Niestety wciąż jeszcze istnieje przyzwolenie społeczne na używanie odpadów komunalnych jako opału. Problem smogu narasta więc w miesiącach charakteryzujących się niskimi temperaturami, czyli od września do kwietnia. Jest on szczególnie dotkliwy w miejscach o gęstym zaludnieniu, zwłaszcza w osiedlach domków jednorodzinnych.
Drugim spośród najistotniejszych źródeł zanieczyszczeń powietrza jest transport, zwłaszcza samochodowy, który emituje w Europie aż 60% tlenku azotu do atmosfery, jest też źródłem wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych, które są szkodliwe dla zdrowia zarówno same w sobie, jak i jako składnik pyłu. Szczególnym problemem są spaliny Diesla, które oprócz węglowodorów aromatycznych zawierają węgiel i metale. W Europie jednak głównym producentem węglowodorów aromatycznych pozostaje przemysł.
Dlaczego powinniśmy unikać smogu?
Choć wykazano negatywny wpływ smogu na wiele narządów i układów, najbardziej wrażliwym na jego działanie jest, obok układu sercowo-naczyniowego, układ oddechowy. Żaden element smogu nie jest obojętny dla dróg oddechowych i płuc, a sposób ich działania jest zróżnicowany – od bezpośredniego uszkodzenia tkanek, po złożone mechanizmy związane z układem odpornościowym. Duże cząsteczki pyłów, o wielkości między 10 a 2.5 µm, zatrzymują się na poziomie górnych dróg oddechowych, działając drażniąco i uczulająco, natomiast pyły mniejsze, takie jak PM2.5 docierają już do dolnych dróg oddechowych. Są one szkodliwe same w sobie, ale stanowią również nośnik innych zanieczyszczeń powietrza, takich jak metale ciężkie i węglowodory. Do płuc łatwiej dostać się drobnocząsteczkowym gazom, tlenkom azotu i siarki oraz ozonowi. Tak małe cząsteczki, podobnie jak frakcja pyłu PM1, mają zdolność przeniknięcia z pęcherzyków płucnych do układu krążenia.
Rozważając problem smogu, należy wspomnieć o wpływie cząstek PM i innych na rozwój i nasilenie objawów wielu chorób układu oddechowego.
Uszkodzenie nabłonka i związana z tym aktywacja stanu zapalnego leży u podłoża przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (POChP). Choć pierwszorzędnym sprawcą pozostaje dym tytoniowy, należy zauważyć, że wiele podobnych substancji znajduje się także w zanieczyszczonym powietrzu. Ponadto takie związki, jak tlenki siarki i azotu, przewlekle drażnią nabłonek wyściełający dolne drogi oddechowe, powodując jego przebudowę i rozrost komórek produkujących śluz w ścianie oskrzeli. Następstwem tego procesu jest wzrost ilości wydzieliny oskrzelowej, co sprzyja przewlekłemu kaszlowi i rozwojowi zakażeń.
Smog może być także bezpośrednią przyczyną zachorowania na astmę, ale częściej jednak zanieczyszczenia powietrza nasilają jej objawy u osób już chorych.
Wiadomo także, że głównym czynnikiem wpływającym na wzrost częstości zachorowań na nowotwory układu oddechowego jest dym tytoniowy, należy jednak podkreślić bezsprzeczny związek narażenia na zanieczyszczenia powietrza z rozwojem raka płuca. Czynnikami w sposób szczególny odpowiedzialnymi za rozwój tej śmiertelnej choroby są przede wszystkim policykliczne węglowodory aromatyczne, nikiel, tlenki niemetali, PM2.5, dwutlenek azotu, siarczany oraz pyły. Udowodniono istotny związek pomiędzy narażeniem na cząstki PM2.5 a wzrostem częstości występowania raka gruczołowego płuca u osób niepalących.
Istnieją doniesienia dowodzące, że narażenie na zanieczyszczenie powietrza skraca życie obywatelom Unii Europejskiej o kilka miesięcy, a także takie, które dowodzą, że smog jest w skali ogólnoświatowej piątym z kolei czynnikiem ryzyka zgonu.
Należy pamiętać, że smog jest szczególnie szkodliwy dla układu oddechowego dzieci. Z uwagi na szybki rozwój układu oddechowego, niedojrzałość układu odpornościowego oraz dużą ilość czasu aktywnie spędzanego na powietrzu, dzieci są bardziej wrażliwe na działanie szkodliwych cząstek.
Co możemy zrobić?
Prawo polskie mówi o kontroli poziomu stężeń poszczególnych zanieczyszczeń powietrza oraz o dopuszczalnych stężeniach licznych substancji, m.in. ozonu, PM10, PM2.5 i pyłu zawieszonego całkowitego. Rozporządzenia określają również normy składu paliw i olejów napędowych, a także regulują poziomy emisji zanieczyszczeń w paliwach transportu wodnego i lotniczego.
Proponowane są również działania krótkoterminowe, które mają doraźnie redukować poziom zanieczyszczeń. Należą do nich m.in. zakaz palenia w kominkach i zastąpienie tej metody alternatywnymi źródłami czy korzystanie z darmowego transportu publicznego zamiast używania własnego samochodu. Innym pomysłem są pozamiejskie objazdy samochodów ciężarowych, czasowe zawieszenie robót budowlanych oraz czyszczenie ulic na mokro.
Zanieczyszczeniami powietrza zajmuje się również prawo międzynarodowe – chodzi przede wszystkim o konwencje oraz dyrektywy Unii Europejskiej. Podkreślają one rolę współpracy między państwami, wskazując na transgraniczny charakter wielu substancji.
Istotne są także rozwiązania indywidualne oparte na wiedzy i świadomość dotycząca zagrożeń wynikających z życia w zapylonym środowisku. W dniach o znacznym zapyleniu należy, w miarę możliwości, ograniczyć przebywanie na powietrzu, unikać wietrzenia pomieszczeń, starać się oddychać przez nos. Dostępna jest duża gama produktów zmniejszających ekspozycję na zanieczyszczenie powietrza, m.in. maseczki przeciwsmogowe czy filtry powietrza. Dobrym zwyczajem, zwłaszcza w dniach o wysokich stężeniach szkodliwych substancji w powietrzu, jest rezygnacja z miejskich podróży samochodem (zwłaszcza w pojedynkę) na korzyść transportu publicznego.
Najkorzystniejsze jest używanie sposobów ogrzewania emitujących jak najmniej zanieczyszczeń (np. piece gazowe) oraz dbanie o dobry stan techniczny pieców. Ocieplanie budynków mieszkalnych również mogłoby doprowadzić do ograniczenia potrzeby ich ogrzewania. Niedopuszczalne jest palenie odpadów w piecach domowych, argumenty o wyższej cenie legalnego opału nie mają odzwierciedlenia w rzeczywistości – koszt społeczny leczenia chorób wynikających z narażenia na zanieczyszczenia powietrza może być znacznie wyższy (inwalidztwo, utrata pracy, koszty leczenia i rehabilitacji).
Nadzieją napawa fakt coraz większej świadomości społecznej omawianego problemu. Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, a także popularne portale internetowe codziennie, a nawet w odstępie kilku godzin podają informacje na temat jakości powietrza. Dostępne są zalecenia dla poszczególnych grup chorych (najczęściej pacjentów z chorobami układu oddechowego i krążenia), co do modyfikacji trybu życia w dni z wysokim zapyleniem środowiska. Najlepszym jednak źródłem informacji pozostają lekarze rodzinni i specjaliści sprawujący opiekę nad tymi szczególnymi grupami pacjentów.
Narażenie na szkodliwe substancje zawieszone w powietrzu jest jednym z czynników prowadzących do rozwoju chorób układu oddechowego, jednak zwracanie uwagi na zagrożenia wynikające z zanieczyszczenia powietrza oddechowego mogą być pierwszym krokiem do systemowych i indywidualnych rozwiązań dążących do ich ograniczenia.
Co możesz zrobić, aby ustrzec się szkodliwego działania smogu?
- Używaj dobrej jakości opału do ogrzewania miejsca zamieszkania.
- Nigdy nie spalaj odpadów!
- Kontroluj sprawność pieca.
- O ile to możliwe, używaj transportu publicznego.
- Zwracaj uwagę na komunikaty o jakości powietrza.
W DNI O DUŻYM ZAPYLENIU OGRANICZAJ PRZEBYWANIE POZA DOMEM.
DR N. MED.
ANNA GRZYWA-CELIŃSKA
alergolog
Porady i artykuły zamieszczone w niniejszym artykule nie zastępują porady lekarskiej, stanowią jedynie źródło informacji. Przed skorzystaniem z zamieszczonych porad należy skonsultować się z lekarzem. Operator strony nie ponosi odpowiedzialności za błędy i treści zamieszczonych przez podmioty trzecie artykułów.